Wpływ polityki UE na polski sektor naftowy

Polityka klimatyczna Unii Europejskiej wywiera coraz większy wpływ na działalność przedsiębiorstw z sektora naftowego w całej Wspólnocie, w tym w Polsce. Wdrażane w ostatnich latach regulacje wymuszają na firmach gruntowne zmiany strategii biznesowych oraz przyspieszenie transformacji energetycznej. W niniejszym artykule przeanalizujemy najważniejsze unijne regulacje i ich wpływ na polski sektor naftowy, a także możliwe scenariusze rozwoju sytuacji w najbliższych latach.

Europejski Zielony Ład - fundament zmian

W grudniu 2019 roku Komisja Europejska przedstawiła Europejski Zielony Ład (European Green Deal) - kompleksową strategię, której głównym celem jest osiągnięcie przez Unię Europejską neutralności klimatycznej do 2050 roku. Jest to odpowiedź UE na zagrożenia związane ze zmianami klimatu i ambitna próba transformacji gospodarczej całego kontynentu.

Kluczowe elementy Europejskiego Zielonego Ładu mające bezpośredni wpływ na sektor naftowy to:

• Cel redukcji emisji gazów cieplarnianych o co najmniej 55% do 2030 roku (w porównaniu z poziomem z 1990 roku)
• System handlu emisjami (EU ETS) obejmujący coraz większą liczbę sektorów gospodarki
• Mechanizm dostosowania cen na granicach z uwzględnieniem emisji CO₂ (CBAM - Carbon Border Adjustment Mechanism)
• Strategia na rzecz zrównoważonej mobilności zakładająca m.in. stopniowe odchodzenie od samochodów z silnikami spalinowymi
• Dyrektywa w sprawie odnawialnych źródeł energii (RED II i RED III)

Implementacja tych regulacji oznacza dla sektora naftowego konieczność fundamentalnej zmiany modelu biznesowego w perspektywie najbliższych dekad. Polskie koncerny, takie jak PKN Orlen czy dawny Lotos (obecnie po fuzji część Orlenu), muszą dostosować swoje długoterminowe strategie do tych wymagań.

Pakiet "Fit for 55" i jego konsekwencje

W lipcu 2021 roku Komisja Europejska przedstawiła pakiet "Fit for 55", zawierający konkretne propozycje legislacyjne mające na celu realizację celów Europejskiego Zielonego Ładu. Pakiet ten ma bezpośrednie implikacje dla sektora naftowego w Polsce.

Reforma systemu EU ETS

Reforma unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji (EU ETS) jest jednym z kluczowych elementów pakietu. Obejmuje ona:

• Zmniejszenie łącznej liczby uprawnień do emisji wprowadzanych na rynek
• Stopniowe wycofywanie bezpłatnych uprawnień dla najbardziej narażonych sektorów
• Rozszerzenie systemu na nowe sektory, w tym transport morski
• Utworzenie odrębnego systemu ETS dla budownictwa i transportu drogowego od 2027 roku

Dla polskiego sektora naftowego oznacza to przede wszystkim wzrost kosztów związanych z emisją CO₂. Rafinerie, które do tej pory korzystały z bezpłatnych uprawnień, będą musiały stopniowo zwiększać wydatki na zakup uprawnień, co wpłynie na rentowność produkcji paliw konwencjonalnych.

Według szacunków ekspertów, ceny uprawnień do emisji CO₂ mogą wzrosnąć z obecnych około 85-90 EUR/tonę do nawet 120-150 EUR/tonę w perspektywie 2030 roku. Dla polskich rafinerii, które emitują około 8-10 mln ton CO₂ rocznie, oznacza to dodatkowe koszty rzędu kilkuset milionów euro rocznie.

Nowe standardy emisji CO₂ dla samochodów

W ramach pakietu "Fit for 55" Komisja zaproponowała również zaostrzenie norm emisji CO₂ dla nowych samochodów osobowych i dostawczych. Kluczowe elementy tej propozycji to:

• Redukcja emisji CO₂ o 55% dla nowych samochodów osobowych i o 50% dla nowych samochodów dostawczych do 2030 roku (w porównaniu z poziomem z 2021 roku)
• Redukcja emisji CO₂ o 100% do 2035 roku, co w praktyce oznacza zakaz rejestracji nowych samochodów z silnikami spalinowymi

Te regulacje będą miały fundamentalny wpływ na popyt na paliwa płynne w perspektywie długoterminowej. Według analiz przeprowadzonych przez Orlen, zapotrzebowanie na benzynę i olej napędowy w Polsce może osiągnąć szczyt około 2027-2028 roku, a następnie zacząć spadać o 1-2% rocznie.

Warto jednak zauważyć, że w Polsce proces elektryfikacji transportu może przebiegać wolniej niż w krajach Europy Zachodniej ze względu na niższy poziom PKB per capita i mniej rozwiniętą infrastrukturę ładowania. Niemniej, trend spadkowy w zużyciu paliw konwencjonalnych wydaje się nieunikniony w dłuższej perspektywie.

Dyrektywa w sprawie odnawialnych źródeł energii (RED II i III)

Kolejnym ważnym elementem unijnej polityki klimatycznej jest dyrektywa RED II (Renewable Energy Directive II), która została przyjęta w 2018 roku, oraz jej planowana aktualizacja (RED III) w ramach pakietu "Fit for 55". Główne założenia tych regulacji to:

• Zwiększenie udziału energii odnawialnej w końcowym zużyciu energii brutto w UE do co najmniej 40% do 2030 roku
• Zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii w transporcie do co najmniej 14% do 2030 roku
• Stopniowe ograniczanie wykorzystania biopaliw pierwszej generacji (produkowanych z roślin spożywczych) i zwiększanie udziału biopaliw zaawansowanych
• Wprowadzenie mnożników dla energii elektrycznej z OZE używanej w transporcie oraz dla biopaliw zaawansowanych

Dla polskiego sektora naftowego oznacza to konieczność zwiększenia inwestycji w produkcję biopaliw, zwłaszcza zaawansowanych, oraz w infrastrukturę dla paliw alternatywnych. Orlen już teraz jest jednym z największych producentów biodiesla w Polsce, a w ramach swojej strategii planuje dalszy rozwój w tym obszarze.

Jednocześnie, wymagania dotyczące ograniczenia emisji w całym łańcuchu dostaw paliw (tzw. redukcja emisyjności paliw) stawiają przed firmami naftowymi wyzwanie związane z koniecznością inwestycji w technologie redukcji emisji, takie jak wychwytywanie i składowanie dwutlenku węgla (CCS).

Taksonomia UE - klasyfikacja zrównoważonych inwestycji

W czerwcu 2020 roku Parlament Europejski przyjął rozporządzenie w sprawie taksonomii UE, czyli jednolitego systemu klasyfikacji inwestycji zrównoważonych środowiskowo. Celem taksonomii jest przekierowanie przepływów kapitału w kierunku inwestycji przyczyniających się do osiągnięcia celów klimatycznych UE.

Zgodnie z taksonomią, działalność gospodarcza może być uznana za zrównoważoną środowiskowo, jeśli:

• Wnosi istotny wkład w realizację co najmniej jednego z sześciu celów środowiskowych UE
• Nie wyrządza poważnych szkód w odniesieniu do żadnego z tych celów
• Jest prowadzona zgodnie z minimalnymi gwarancjami (np. wytycznymi OECD dla przedsiębiorstw wielonarodowych)
• Spełnia techniczne kryteria kwalifikacji określone przez Komisję Europejską

Dla sektora naftowego taksonomia ma istotne implikacje związane z dostępem do finansowania. Działalność związana z wydobyciem i przetwarzaniem paliw kopalnych nie jest uznawana za zrównoważoną według kryteriów taksonomii, co oznacza, że:

• Inwestycje w tradycyjne aktywa naftowe mogą mieć utrudniony dostęp do finansowania bankowego i kapitałowego
• Koszty finansowania takich inwestycji mogą wzrosnąć ze względu na wyższe premie za ryzyko
• Fundusze inwestycyjne i inne instytucje finansowe mogą ograniczać zaangażowanie w sektor naftowy ze względów reputacyjnych i regulacyjnych

W odpowiedzi na te wyzwania, polskie firmy naftowe, w szczególności Orlen, dywersyfikują swoje portfolio inwestycyjne, zwiększając udział projektów, które mogą być uznane za zrównoważone według taksonomii UE (np. odnawialne źródła energii, wodór, biopaliwa).

Strategiczna odpowiedź polskiego sektora naftowego

W obliczu rosnącej presji regulacyjnej ze strony UE, polski sektor naftowy podejmuje szereg działań adaptacyjnych. Najważniejsze z nich to:

1. Dywersyfikacja działalności

Polskie koncerny naftowe aktywnie dywersyfikują swoją działalność, inwestując w obszary, które będą odgrywać kluczową rolę w niskoemisyjnej gospodarce przyszłości:

• Odnawialne źródła energii - Orlen inwestuje w energetykę wiatrową (zarówno lądową, jak i morską) oraz fotowoltaikę. Do 2030 roku firma planuje osiągnąć moc 3,5 GW w OZE
• Wodór - rozwój technologii wodorowych, w tym produkcja "zielonego wodoru" przy wykorzystaniu energii z OZE
• Petrochemia - zwiększenie produkcji petrochemikaliów, na które popyt ma być bardziej stabilny niż na paliwa transportowe
• Elektromobilność - rozwój sieci stacji ładowania pojazdów elektrycznych
• Biopaliwa - zwiększenie produkcji biopaliw, zwłaszcza zaawansowanych, które mogą być wykorzystywane w transporcie lotniczym i morskim

2. Dekarbonizacja działalności

Równolegle do dywersyfikacji, firmy naftowe podejmują działania mające na celu zmniejszenie emisji CO₂ w ramach istniejącej działalności:

• Modernizacja rafinerii w celu poprawy efektywności energetycznej
• Wdrażanie technologii wychwytywania i składowania dwutlenku węgla (CCS)
• Zastępowanie paliw kopalnych biomasą i biogazem w procesach produkcyjnych
• Elektryfikacja procesów przemysłowych przy wykorzystaniu energii z OZE

Orlen zobowiązał się do redukcji emisji CO₂ o 20% do 2030 roku i osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 roku. Aby zrealizować te cele, firma planuje przeznaczyć około 30 miliardów złotych na inwestycje w zieloną transformację do 2030 roku.

3. Konsolidacja rynku

Fuzja PKN Orlen i Grupy Lotos, która została sfinalizowana w 2022 roku, jest przykładem strategii konsolidacji mającej na celu zwiększenie skali działalności i możliwości inwestycyjnych polskich firm naftowych. Większa skala działalności oznacza:

• Lepszą pozycję negocjacyjną wobec dostawców
• Większe możliwości finansowania inwestycji w nowe technologie
• Optymalizację kosztów operacyjnych
• Możliwość dywersyfikacji działalności przy zachowaniu stabilnego strumienia przychodów z działalności podstawowej

Proces konsolidacji polskiego sektora naftowego można postrzegać jako bezpośrednią odpowiedź na wyzwania związane z transformacją energetyczną napędzaną przez politykę klimatyczną UE.

Wyzwania i szanse dla polskiego sektora naftowego

Polityka klimatyczna UE stawia przed polskim sektorem naftowym zarówno wyzwania, jak i szanse. Do najważniejszych wyzwań należą:

Wyzwania

• Rosnące koszty uprawnień do emisji CO₂ - mogą znacząco wpłynąć na rentowność działalności rafineryjnej
• Stopniowy spadek popytu na paliwa konwencjonalne - w perspektywie średnio- i długoterminowej
• Ograniczony dostęp do finansowania - dla projektów związanych z paliwami kopalnymi
• Konkurencja ze strony producentów z krajów o mniej restrykcyjnych regulacjach klimatycznych - ryzyko "ucieczki emisji" (carbon leakage)
• Wysokie koszty inwestycji w nowe technologie - niezbędne do transformacji energetycznej

Szanse

• Rozwój nowych segmentów biznesowych - związanych z odnawialnymi źródłami energii, wodorem i elektromobilnością
• Dostęp do funduszy unijnych - wspierających transformację energetyczną, w tym Funduszu Sprawiedliwej Transformacji
• Pozycjonowanie się jako lider regionalny - w zakresie niskoemisyjnych technologii energetycznych
• Rozwój produkcji petrochemikaliów - na które popyt może rosnąć nawet w scenariuszu szybkiej elektryfikacji transportu
• Udział w tworzeniu nowych łańcuchów wartości - np. w gospodarce wodorowej czy produkcji biopaliw zaawansowanych

Scenariusze na przyszłość

Przyszłość polskiego sektora naftowego w kontekście polityki klimatycznej UE zależy od wielu czynników, w tym tempa wdrażania regulacji, rozwoju technologii niskoemisyjnych oraz ogólnej sytuacji gospodarczej i geopolitycznej. Można nakreślić trzy potencjalne scenariusze:

Scenariusz 1: Stopniowa transformacja

W tym scenariuszu:

• Polityka klimatyczna UE jest wdrażana zgodnie z obecnymi planami
• Polskie firmy naftowe stopniowo dywersyfikują działalność i inwestują w niskoemisyjne technologie
• Popyt na paliwa konwencjonalne spada stopniowo, dając firmom czas na adaptację
• Rafinerie są modernizowane w kierunku większej efektywności energetycznej i produkcji petrochemikaliów
• Do 2030 roku odnawialne źródła energii stanowią istotną, ale nie dominującą część działalności firm naftowych

Scenariusz 2: Przyspieszona transformacja

W tym scenariuszu:

• Polityka klimatyczna UE jest zaostrzana w odpowiedzi na rosnące zagrożenia związane ze zmianami klimatu
• Ceny uprawnień do emisji CO₂ rosną szybciej niż oczekiwano
• Popyt na paliwa konwencjonalne spada szybciej ze względu na szybszą elektryfikację transportu
• Firmy naftowe są zmuszone do przyspieszenia transformacji i mogą napotkać trudności związane z finansowaniem inwestycji
• Część mniej efektywnych instalacji rafineryjnych jest zamykana przed 2030 rokiem
• Do 2030 roku odnawialne źródła energii i inne niskoemisyjne działalności stanowią znaczącą część przychodów firm naftowych

Scenariusz 3: Transformacja z przeszkodami

W tym scenariuszu:

• Wdrażanie polityki klimatycznej UE napotyka przeszkody związane z sytuacją gospodarczą, polityczną lub geopolityczną
• Tempo transformacji energetycznej jest wolniejsze niż planowano
• Popyt na paliwa konwencjonalne utrzymuje się na stosunkowo wysokim poziomie dłużej
• Firmy naftowe kontynuują transformację, ale w wolniejszym tempie
• Do 2030 roku działalność rafineryjno-petrochemiczna nadal stanowi podstawę działalności firm naftowych, przy rosnącym, ale ograniczonym udziale odnawialnych źródeł energii

Najbardziej prawdopodobny wydaje się scenariusz pośredni między scenariuszem 1 i 3, choć konkretny przebieg wydarzeń będzie zależał od wielu czynników, w tym rozwoju technologii, sytuacji geopolitycznej oraz decyzji politycznych na poziomie UE i krajowym.

Podsumowanie

Polityka klimatyczna Unii Europejskiej, w szczególności Europejski Zielony Ład i pakiet "Fit for 55", stanowi fundamentalne wyzwanie dla polskiego sektora naftowego. Regulacje te wymuszają na firmach głęboką transformację modelu biznesowego, odchodzenie od tradycyjnej działalności rafineryjnej w kierunku szeroko rozumianej energetyki niskoemisyjnej.

Polskie firmy naftowe, z Orlenem na czele, podjęły już działania adaptacyjne, inwestując w odnawialne źródła energii, wodór, biopaliwa i inne obszary, które będą odgrywać kluczową rolę w gospodarce niskoemisyjnej. Jednocześnie dążą do dekarbonizacji swojej podstawowej działalności i konsolidacji w celu zwiększenia skali i możliwości inwestycyjnych.

Wyzwania związane z transformacją są znaczące i wiążą się z wysokimi kosztami inwestycyjnymi, ryzykiem spadku popytu na tradycyjne produkty oraz ograniczonym dostępem do finansowania dla projektów związanych z paliwami kopalnymi. Jednocześnie transformacja energetyczna otwiera przed sektorem nowe możliwości biznesowe i szanse na zajęcie pozycji lidera w regionie w zakresie niskoemisyjnych technologii energetycznych.

Przyszłość polskiego sektora naftowego będzie zależała od tempa wdrażania polityki klimatycznej UE, rozwoju technologii niskoemisyjnych oraz zdolności firm do adaptacji do zmieniających się warunków rynkowych i regulacyjnych. Niezależnie od konkretnego scenariusza, jedno jest pewne - sektor ten czeka fundamentalna transformacja, która zmieni jego oblicze w perspektywie najbliższych dekad.